DROGI DO NIEPODLEGŁEJ POLSKI WIODŁY PRZEZ HACZÓW cz. 3 WYBUCH WIELKIEJ WOJNY

Widmo narastającego konfliktu na Bałkanach, który mógłby stworzyć  szansę zaistnienia okoliczności międzynarodowych w postaci wybuchu wojny angażującej wszystkie mocarstwa i sprzyjającej realizacji idei niepodległościowych w oparciu o Austro-Węgry, stało się inspiracją do ujednolicenia działalności organizacji strzeleckich. W celu zapewnienia koordynacji działań, część partii politycznych porozumiało się i w 1912 roku utworzyło Komisję Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (KSSN). Zwierzchnictwo nad Związkami Strzeleckimi objął Związek Walki Czynnej z osobą Komendanta Głównego Józefa Piłsudskiego. W czerwcu 1912 roku istniejące dotychczas organizacje strzeleckie połączono w jeden Związek Strzelecki, nazwany potem Polską Federacją Strzelecką z siedzibą we Lwowie, a następnie rozpoczęto tworzenie planów dotyczących zasad mobilizacji na wypadek wybuchu wojny.1) Według początkowych planów miała się ona dokonać w Wadowicach. Stąd oddziały miały przedostać się do Zagłębia Dąbrowskiego w Królestwie Polskim, a następnie powstanie miało rozprzestrzenić się na cały zabór rosyjski.2)

Sytuacja polityczna na Bałkanach pod koniec XIX w. i w pierwszym dziesięcioleciu XX w. stała się bardzo dynamiczna. Wynikała ona z rywalizacji pomiędzy mocarstwami o wpływy na Półwyspie Bałkańskim. Carska Rosja dążąc do przejęcia nad nim kontroli stanowiła duże zagrożenie dla Austro-Węgier, które w efekcie zrealizowania rosyjskich planów byłyby okrążone przez nią z trzech stron. Wymusiło to aktywną politykę Wiednia w stosunku do Serbii (o którą toczyła się główna rywalizacja) oraz Rumunii. Szczególne znaczenie miał traktat zawarty z Serbią, który łączył obydwa państwa zarówno politycznie jak i gospodarczo, osłabiając tym samym wpływy caratu. Z czasem jednak ich wzajemne stosunki zaczęły ulegać pogorszeniu m.in. z powodu konfliktu gospodarczych interesów, skutkującego blokadą nałożoną przez Wiedeń na wymianę niektórych towarów (trzoda chlewna, bydło) oraz dążenia Serbii do większej niezależności i chęci odgrywania wiodącej roli w procesie jednoczenia narodów południowosłowiańskich zamieszkujących Bałkany. Dodatkowo w 1903 roku w Belgradzie doszło do przewrotu w czasie którego zamordowany został król, zaś władzę przejęli wojskowi wraz z radykałami, uznającymi Austro-Węgry za głównego wroga i skłaniający się w kierunku Rosji jako pomocy w osiągnięciu własnych celów. Również Wiedeń uznał Serbię za przeszkodę w stabilizacji wewnętrznej oraz rozwijaniu własnych wpływów gospodarczych na Bałkanach. W 1908 roku Austro-Węgry dokonały aneksji okupowanego przez siebie od 1878 roku terytorium Bośni i Hercegowiny. Pomimo tego na Półwyspie Bałkańskim coraz bardziej wzrastały wpływy rosyjsko-francuskie.

W jednym z podobnych parków w Belgradzie ćwiczyli przed planowanym zamachem na życie arcyksięcia Franciszka Ferdynanda w 1914 roku członkowie tajnej organizacji “Czarna Ręka”. Belgrad, stolica Serbii, park u podnóża twierdzy Kalemegdan.

Decydujący wpływ na dalsze relacje pomiędzy tymi państwami miały wydarzenia z  1914 roku. Celem wykonania inspekcji odbywających się manewrów wojskowych, przybył do Bośni następca austro-węgierskiego tronu arcyksiążę i jednocześnie generalny inspektor sił zbrojnych Franciszek Ferdynand. Jego poglądy dotyczące reformy ustroju monarchii zakładające przekształcenie jej w ustrój trialistyczny, w którym oprócz Austrii i Węgier główny trzon stanowiliby również Słowianie południowi pod wodzą Chorwatów oraz wyraźne zamiary unikania konfliktu z Rosją stały w opozycji do interesów Serbii, której ambicją było przywództwo w procesie jednoczenia narodów południowosłowiańskich. Po zakończeniu manewrów, w niedzielę 28 czerwca 1914 roku nastąpił uroczysty wjazd książęcej pary do stolicy Bośni – Sarajewa. Podczas przejazdu ulicami miasta doszło do pierwszej próby zamachu na życie arcyksięcia. Ten jednak zdołał chwycić i odrzucić granat ręczny, który eksplodował na ulicy raniąc policjanta i kilka osób stojących w tłumie. Po zakończeniu uroczystości powitalnej w ratuszu wraz z kolumną udał się do szpitala celem odwiedzenia rannych w wyniku eksplozji. W czasie przejazdu kolumny na skrzyżowaniu ulic na wysokości Mostu Łacińskiego nastąpiła druga próba zamachu, która zakończyła się powodzeniem, a śmiertelne strzały z pistoletu do pary książęcej oddał młody Serb – Gavrilo Princip – członek tajnej serbskiej organizacji „Czarna Ręka”, która w swym programie miała wyzwolenie Serbów spoza Serbii i ich zjednoczenie w ramach Królestwa Serbów.

Tablica upamiętniająca miejsce zamachu. Sarajewo, stolica Bośni i Hercegowiny.

Skrzyżowanie na wysokości Mostu Łacińskiego, miejsce zamachu. Sarajewo, stolica Bośni i Hercegowiny.

W następstwie tych wydarzeń, po wcześniejszym uzyskaniu poparcia Niemiec, Wiedeń wystosował w kierunku Serbii ultimatum. Ta odpowiedziała w tonie wysoce dyplomatycznym i pojednawczym, zgłaszając jednak zastrzeżenia do udziału przedstawicieli austro-węgierskich w śledztwie dotyczącym zamachu na życie arcyksięcia. Austro-Węgry zinterpretowały to jako reakcję niewystarczającą i demonstracyjnie zerwały stosunki dyplomatyczne z Serbią. W miesiąc po zamachu wypadki potoczyły się już lawinowo. Rosja wyraziła chęć obrony Serbii. W dniu 28 lipca Austro-Węgry wypowiedziały wojnę Serbii, 1 sierpnia Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji, zaś dwa dni później Francji. Po inwazji Niemiec 3 sierpnia na Belgię i odrzuceniu przez nie brytyjskiego ultimatum, w stanie wojny z Niemcami od 4 sierpnia znalazła się Wielka Brytania, zaś 6 sierpnia wojnę Rosji wypowiedziały Austro-Węgry. Wybuchła Wielka Wojna, w której naprzeciwko siebie stanęły państwa Ententy tj. Wielka Brytania, Francja, Rosja, Serbia, Stany Zjednoczone i Włochy (od 1915 roku) oraz państwa centralne tj. Austro-Węgry oraz Niemcy przy wsparciu Bułgarii i Imperium Osmańskiego.

W dniu 31 lipca 1914 roku ogłoszona została powszechna mobilizacja  na terenie Austro-Węgier w tym i w Galicji. Osoby, które podlegały mobilizacji wzywane były indywidualnie, oficerowie – telegraficznie, rekruci oraz żołnierze urlopowani – listownie. Kartę mobilizacyjną wraz z pouczeniem dotyczącym dalszego postępowania dostarczał wójt lub listonosz, niekiedy w towarzystwie żandarma. Według obowiązujących przepisów poborowi podlegali mężczyźni w wieku 19-50 (55 w części węgierskiej) lat, a rekrut miał 24-48 godzin na stawienie się w komendzie uzupełnień. Rekruci przechodzili badanie lekarskie, około 15-25% z nich z powodu negatywnej opinii dotyczącej zdolności do służby zwalniana była do domów. Pozostali przyjęci otrzymywali mundur, buty, bieliznę, plecak, identyfikatory oraz żołd. 3) Wydarzenia z tego czasu w Haczowie opisuje Zygmunt Jaślar:  „W r. 1914 w dniu 4 sierpnia wybuchła wojna światowa, która dała się dobrze we znaki Haczowowi i jego mieszkańcom. Na wieść o wybuchu wojny i ogłoszonej ogólnej mobilizacji wszyscy wojskowi zgłosili się natychmiast do swoich szeregów. We wsi pozostali tylko starcy, kobiety z dziećmi i młodzież nie należąca jeszcze do służby wojskowej. Wkrótce potem, bo już we wrześniu 1914 r. dał się słyszeć grzmot armat, który zwiastował, że armia nieprzyjacielska zbliża się.” 4)

Wojciech Szmyd (brat dziadka autora) powołany do c.k. armii w 1916 roku (ur. 1898). Na fotografii wraz ze swoim wujem (bratem ojca) Wincentym Szmydem, który w czasie jej wykonania nie podlegał jeszcze obowiązkowi mobilizacyjnemu (ur. 1900). Fotografia ze zbiorów własnych autora.

Ogłoszenie ogólnej mobilizacji c.k. armii pokrzyżowało znacznie plany mobilizacji polskich ruchów strzeleckich, ponieważ część ich członków została wcielona do armii austro-węgierskiej. Zgoda władz w Wiedniu na mobilizację strzelców wydana 6 sierpnia 1914 roku cofnęła obowiązek mobilizacyjny dla części powołanych do armii. Dwoma głównymi ośrodkami mobilizacyjnymi dla strzelców stał się Kraków – Legion Zachodni oraz Lwów – Legion Wschodni. Początkowo, zanim nastąpiła mobilizacja w Galicji Wschodniej część strzelców (w tym oddziały konne tzw. „konni sokoli”) udało się w kierunku Krakowa i w Kielcach dołączyli do sformowanych już oddziałów. Zdecydowana większość członków Związku Strzeleckiego, Polskich Drużyn Strzeleckich, Drużyn Bartoszowych oraz Sokolich Drużyn Polowych z terenu okręgu lwowskiego kierowała się jednak właśnie do Lwowa. Ochotnicy przybywający tu konno, furmankami czy koleją zaopatrzeni na własną rękę w bieliznę, swetry, buty, karabiny i naboje witani byli owacyjnie, w atmosferze wyczekiwania, kwiatami i ciepłymi posiłkami. Pod pomnikiem Adama Mickiewicza, a potem przed Gmachem Uniwersytetu Lwowskiego odbywały się manifestacje patriotyczne. Pomimo dużego zapału ochotników Legion Wschodni nie miał jednak szczęścia do dowódców. Pierwszy z mianowanych nie objął stanowiska, drugi na skutek własnych zaniedbań podał się do dymisji. Dopiero kpt. Józef Haller zorganizował proces formowania oddziałów ochotniczych w jednostki wojska w postaci plutonów i kompanii. 5)

Jednakże rozwój wypadków na początku wojny i duże zagrożenie ze strony zbliżających się do Lwowa wojsk rosyjskich spowodował, iż Naczelna Komenda Armii (Armeeoberokommando – AOK) zdecydowała o wycofaniu Legionu ze Lwowa. Ewakuacja rozpoczęła się 29 sierpnia 1914 roku. Po  paradzie legionistów przed budynkiem Sokoła prowadzonej konno przez kpt. Hallera oraz otrzymaniu sztandaru, żegnani przez społeczność Lwowa wymaszerowali w kierunku Sanoka, który był ich pierwszym punktem docelowym. Trasa przemarszu wiodła w kierunku południowo-zachodnim m. in. przez Sambor i Chyrów.

Członkowie Polskiej Drużyny Strzeleckiej Oddziału w Haczowie w liczbie 16, pod dowództwem Stanisława Szubra oraz Edwarda Kielara zgłosili się do Brzozowa pod rozkazy tamtejszego komendanta Strzelca por. Skarbka. Stamtąd już wyekwipowani udali się do Sanoka wstępując następnie do Legionu Wschodniego.6) W czasie ewakuacji liczebność Legionu stopniowo rosła. W Sanoku wynosiła już około 6,2 tys. legionistów, których organizowano w kolejne plutony, kompanie i bataliony. Następnie legioniści wyruszyli do Jasła.

Stanisław Szuber

Historia Legionu Wschodniego nie potoczyła się jednak szczęśliwie. W Jaśle dowództwo c.k. armii początkowo wydało legionistom karabiny, jednak następnie je odebrało. Pojawiły się również problemy z organizacją dla nich transportu kolejowego. W związku z nieprzychylnością strony austriackiej morale legionistów stopniowo spadało. Narastał zaś bunt przeciwko koncepcji walki o niepodległość Polski u boku monarchii austro-węgierskiej, a w efekcie tego również zjawisko dezercji. W takiej atmosferze Legion dotarł do Mszany Dolnej oraz Rabki – miejsc ewakuacji. Tu jednak zdecydowana większość legionistów odmówiła złożenia przysięgi na wierność cesarzowi Austrii, wskutek czego w dniu 21 września 1914 roku Legion Wschodni został rozwiązany. Gotowi złożyć przysięgę ochotnicy w liczbie około 800 utworzyli 3. Pułk Piechoty Legionów, którego dowództwo objął kpt. Józef Haller. Spośród legionistów, którzy odmówili złożenia przysięgi część rozpierzchła się, część wróciła do domów (kompania strzyżowska i łańcucka), zaś około 2 tys. zostało wcielonych do c.k. armii. 5) Stanisław Szuber po rozwiązaniu Legionu został aresztowany przez władze austriackie, a następnie wcielony do c.k. armii.6)

cdn.

Autor: Witold Błaż

Wszelkie kopiowanie i wykorzystywanie treści publikacji bez zgody autora zabronione.

Bibliografia:

1) Małgorzata Wiśniewska „Związek Strzelecki (1910-1939)” Warszawa 2010  str. 43

2) Małgorzata Wiśniewska „Związek Strzelecki (1910-1939)” Warszawa 2010  str. 55

3) Andrzej Chwalba „WIELKA WOJNA POLAKÓW 1914-1918” Warszawa 2018 str. 14-15, 17

4) Zygmunt Jaślar „HACZÓW NIEZWYKŁA OSADA SZWEDZKO-NIEMIECKA MONOGRAFJA” Jasło 1936 str. 29

5) Andrzej Chwalba „LEGIONY POLSKIE 1914-1918” Kraków 2018 str. 39-43

6) CAW właściwe akta osobowe

Fotografie współczesne pochodzą ze zbiorów autora.

 

Dodaj komentarz

Twój adres email nie zostanie opublikowany. Pola, których wypełnienie jest wymagane, są oznaczone symbolem *